|
Aitzita gaztelua Irurtzungo Haitzbitarteko mendebaldeko haitzean
zegoen, Aralar mendizerrari dagokiona alegia. Goialde horretatik,
hegoaldera eta ekialdera, 30 kilometroko luzera duen Sakana harana
eta igarobidearen zati handi bat ikusten da
|
Gaztelua
aspaldiko eta egungo bidegurutze nagusi baten gainean eta haran eta
arroen arteko pasabideen lokarritik gertu zegoenez, bere egitekoak hauexek
izan zitezkeen: talaia, bide kontrola eta komunikazio puntua. Horretaz
gain, Etxeberri herritik datorren bidea zainduko zuen, Larrazpil mendiko
hego malda zeharkatzen duena, Aralar aldera joateko. Beste adar bat
Goldaratz aldera zihoan.
1210ekoa
da oraingoz aurkitutako lehenengo aipamena, Ayçyta idatzia
jatorrizkoan. Urte hartako uztailean Antso VII.a Azkarrak, beste erabaki
eta onuren batzuen artean, Irurtzungo eta inguruko hainbat herritako
biztanleei gaztelura lan egitera ez joateko baimena eman zien 1.000
sosen truke. Agiri horretan oinarrituta, batzuek gazteluaren sorrera
urte horren inguruan kokatzen dute, aipatutako erregearen defentsa antolakuntza
berrian, bereziki Araba eta Gipuzkoa galdu ondoren. Eraikin berria egin
ez bazuen ere, beharbada lehenagotik zegoena garai hartako beharretara
egokitu zuten.
1259an Martin Garceiz de Eusa zen gazteluburua Aitzita eta Irulegin,
Aitzitako soldata 6 libera eta 35 kaizakoa urteko zelarik. 1266an jarraitzen
zuen Irulegi gazteluan, baina Aitzitan Sakanerriko gizon bat zen arduraduna,
Semen Garceiz dArbiçu.
XIII, XIV eta XV. mendetako gazteluburu gehienen izenak agirietan geratu
zaizkigu, Nafarroako errege gazteluetan ohikoa dena. Hasierakoak bereziki,
gaztelutik urruti samarrekoak ziren Uritz, Garruze, Urrotz eta Araitz
leinukoak eta Latasa, Arbizu eta Erasokoak (Etxeberriko leinua) geroago,
gazteluaren garrantziaren galeraren lekuko, aldaketa hori ere.
Gazteluburuaren soldata arrunta ere murriztuz joan zen. XIII. mendearen
bukaerako 8 libera eta 40 kaiza garitik 6 libera eta 30 kaizara pasa
zen, XIV. mendearen hasieran. 1355ean, bertakoa soldata Nafarroako errege
gazteluen artean apalenetakoa zen, ondoko Orarregikoarekin batera, urtekoa
20 sos eta 10 kaiza garikoa baitzen. Miguel Dominguez de Arbizu zen
arduraduna baina soldata horrekin ziurrenik ez zuen gazteluan bizi behar,
bisitak egitera beharturik zegoen, besterik ez. Konpontzeko lanen berri
ere aurki daitezke Iruñan dagoen Nafarroako Agiritegi Orokorrean
(1280, 1300, 1334, 1338, 1342 eta 1344 urteetan). Dena dela, ez dira
asko, beste gaztelu batzuekin alderatuz gero.
XIV. mendeko bigarren erdialdean gotorlekua egitekorik gabe geratu zen,
ez baitago konpontzeko lanen gasturik ezta gaztelubururik ere. 1364tik
aurrera gazteluko giltza duenari ordaintzen zaio, guarda izendapenez.
Geroago kontuetan, no es pagado (1400) esaten da
edo es derribado (1405) zehazten da.
Dena den, XV. mendeko hirurogeiko hamarkadan gaztelua berriro erabili
zuten Nafarroako barneko gerretan, eta borrokek erdi-erdian harrapatu
zuten, 1461ean Juan de Eraso agertzen delarik gazteluburu gisa. 1462an,
Joan II.ak (erregealdia: 1425-79) Erasori Goldarazko errentak emango
zizkion gaztelua eta eskualdea leinukoen laguntzaz berreskuratzeagatik
beaumondarrei kenduta. Gazteluburutzan jarraitu zuen Erasokoak baina
1474an erregeak berak aitortzen zuen Luis Beaumonte Kondestableak gaztelua
suntsitu zuela. Ziurrenik 1471 urte inguruan gertatu zen hori. Geroztik
ez dago berririk Nafarroako agirietan, baina, harritzekoa bada ere,
Zurita aragoar kronikariak gaztelua 1512an birrindutakoen artean aipatzen
du, Nafarroak burujabetza galdu zuenean.
Konpontzeko lanen agiriek gazteluaren egituraz xehetasun urri batzuk
ematen dizkigute. Esate baterako, eraikin edo etxe batzuk zeudela gaztelu
barruan, estalkiak konpondu baitzituzten 1280 eta 1334 urteetan gutxienez,
eta zaintzarako garita bat egin zutela harresi gainean geroago, 1344an.
|
Gazteluaren
tontorra bereiztu zuten ebaketa bat eginez lubaki edo lubanarro
gisa. 10 edo 11 metro zabalerako ebaketa hori mendiaren soslaian
nabari da. Honen gainean, ebaketaren beste aldean, egun lehenengo
harresiaren aztarnak hasten dira, oso xumeak, eta hegoaldeko itxierakoak
izango ziren. Gorago, konkorraren goiko aldean, hormatalen oinarri
gehiago nabari dira, horien artean 12 metroko murru bati dagozkionak,
toki batzuetan 4 harri ilaraz osatua. |
Goialdea
laua da, 24 x 8 metrokoa, gizakiak lautua, eta iparraldean harri lerroren
bat geratzen da, amildegiaren gainean. Azken hau izan ezik, goiko alde
horretan egun ez dago ezer aipatzerik, ez patinarik, ez dorre nagusirik
Goialdeko ekialdeko muturretik mendebaldeko ebaketaraino 75 metro daude
eta hori da ziurtzat jo daitekeen gazteluaren gutxieneko luzera.
Gailurrerian eta hegoaldeko maldan teila puska handiak eta zeramikak
daude.
Bibliografia osagarria:
- Altadill, Julio. Castillos medioevales de Nabarra.
I.go liburukia, Donostia, 1934, 68-69.orr.
- Martinena Ruiz, Juan Jose. Castillos reales de Navarra (siglos
XIII-XVI). Iruña, 1994.