|
Donostia
hiriko iparraldean kokatuta zegoen gaztelua, 120 metro garaierakoa
Urgull mendiaren gailurrean. Mendia hegoaldeko muinoei lotuta
zegoen hondarrezko mingain batez, orain zeharo hiritartua, gainontzeko
hiru laurdenak itsasoa zirelarik. Gazteluaren egitekoa hiriaren
defentsaren osagarria izatean zetzan eta horregatik gazteluaren
historia hiriarenarekin lotuta doa. Egiteko horrekin, gaztelua
poliki-poliki mendi osora hedatu zen, dagoeneko Erdi Arotik kanpo.
Donostiako etxeek beti mugan egonda, itsasoa muga baita, gaztelu
bat beharrezkoa zuten, eta are gehiago bere lurretan talka egiten
zutenean Euskal Herria estutzen zuten bi erresumek.
|
XII.
mendean hasten da aipatzen hirigune bat eta 1180 urte inguruan, Nafarroako
Antso VI.a Jakitunak forua eman zion hiriari. Agirian gazteluaren aipamenik
jasotzen ez bada ere, dagoeneko hiriaren gotortze egituraren partea
izango zen. Beranduago, 1194 urtetik, Antso VII.a Azkarrak Urgull gaina
gotorrago egin omen zuen eta, berak jarrita, 1199ko martxoan Iohane
de Bidauri aipatzen da edukitzailea Donostian.
1200ean
Nafarroa erresumatik Gaztelara igaro ziren gazteluen artean dago Donostiakoa,
Ximenez de Rada artzapezpikuak aipatua. Ondoren, Alfontso VIII.a errege
gaztelarrak jarri zuen Diego Lopez de Haro Bizkaiko III. jauna eskuratutako
lurraldeetan arduradun gisa. Urte hartako agirietan gaztelarra erregetzat
jotzen da Gaztelan, Araban, Kanpezun, Marañonen, Gipuzkoan
eta Donostian eta bizkaitarra, berriz, edukitzailetzat Sorian,
Naiaran, Marañonen eta Donostian.
Gaztelako Pedro I.a eta Enrike II.a anaiordeen arteko gerrak sortutako
nahastea aprobetxatuz eta egindako hitzarmenei esker, Karlos II.a saiatu
zen lurraldea berreskuratzen, Gipuzkoako zenbait leinuen leialtasuna
lortuta. 1368an Amezketako jauna, Pedro Lopez, izendatu zuen merino
et capitan del termino de San Sebastian. Gaztelak 1373an berriro
bereganatu zuen lurraldea.
1476an nabarmen geratu zen hiriko babes sistemaren ahulezia, frantses
osteek Joana Beltranejaren aldekoekin Isabel I.aren aurka, Donostiako
harresia erautsi zutenean. Dena den, ez zuten lortu gaztelua hartzea.
Ondoren, Espainiako Errege Katolikoek defentsaren berregituraketa sakona
bultzatu zuten. Horrela, hiria bera gotortzeaz gain, Erdi Aroko gazteluko
dorretzarraren hegoaldean, berari atxikita, hiriaren aldean alegia,
deitutako Erreginaren kuboa eraiki zuten, 20 metroko diametroa izanik
eta goian plataforma bat jarri zuten bonbardak kokatu ahal izateko.
Bitxia bada ere, matxo hitzak iraun du Donostian italierako maschio
hitzetik eratorria, dorretzarra. Horretaz gain, ekialde eta mendebaldeko
maldetatik hiriari lotu zioten gaztelua, bi harresien bitartez.
Egungo goialdeko plataforman, 1995ean, indusketa lanak egin zituzten
Mertxe Urteagaren gidaritzapean eta garai batean Nafarroan ohikoa zen
egitura bat aurkitu zutela adierazi dute: oinplano angeluzuzena eta
lau izkinetan dorre biribilak. Egungo iparraldeko ate inguruan izango
zuen sarrera eta eratutako barruti erdian dorre nagusia zegoen, karratua.
Eredu nafar horrek XII. mendeko bigarren erdialdean gaztelua eraiki
edo berrantolatu zutela esan nahiko luke, Antso VI.a Jakitunaren edo
Antso VII.a Azkarraren urteetan, 1150-1200, Euskal Herriko mendebaldea
gotortzeari ekin ziotenean.
Geroago, 1552tik aurrera tropa iraunkorrak finkatu ziren hirian eta
gazteluan, hau kuartelarena egiten. XVI. mendea zen eta Errenazimentuko
berrikuntza militarrak ziren. Hiria, Urgulleko gaztelua eta kaiak, hirurek,
multzo gotortu bat osatu zuten, Urgull osoa ziudadela gisa ikusita.
Mende horietan defentsak eguneratu eta egokitzen zituzten. Donostiako
lanak bere gain hartzen zituzten Espainiako inginiari ospetsuenak, besteak
beste, T.Espanochi (1595) eta H.Torrelli (1686).
Hiria militar beharraren menpe geratu zen, baita gazteluan gertatzen
ziren istripuen ondorioen menpe ere. Horrela, 1575ean bolbora zuten
hogeita bost upel su hartu zuten eta hiria erre egin zen. 1688an tximista
batek bolborategia jo eta eztanda egin zuen, etxeei kalte eginez eta
eraikin asko konpontzera behartuz.
1719an Berwick dukeak gerlari frantsesekin gaztelua hartzea lortu zuen
estreinako aldiz. Gertaerak defentsa sistema berriro ere berraztertuarazi
zuen eta beste eraikin batzuk egin ziren: Santiagoko kanoitegia, Gobernadorearen
kanoitegia, Bardokasekoa edo Begiratokiko gotorlekua.
Konbentzioko Gerraren (1793-95) bigarren atalean frantsesek ia tirorik
egin gabe gainditu zuten Gipuzkoako frentea eta Donostia etsi egin zen.
Handik gutxira, 1808an, Napoleonen gerlariak ere hirian sartu ziren
borrokatu gabe eta bost urtez bertan egon ziren. Alde egiteko, hesi
odoltsu eta luze baten ondoren, ingeles eta portugaldar gerlariak hirian
sartu behar izan ziren 1813ko abuztuaren 31an. Wellington dukearen gerlariek
arpilatu, suntsitu eta su eman zioten hiriari, frantsesek gazteluan
gordetzen ziren bitartean. Gehiegikeriak irailaren 8 arte iraun zuen,
gaztelukoek etsi zuten arte. Eraso horretan eta Berwick-ek egindakoan,
toki berean pitzatu zuten harresia, egungo La Bretxa deritzan tokian.
XIX. mendeko gainontzeko bi gerratan paper are eskasagoa izan
zuen gazteluak. I.go Karlistaldikoa da Urgulleko harresi zirrituduna.
Bigarren Karlistaldian ere hiria liberalen alde jarri zen eta
karlisten setio eta bonbardaketak pairatu zituen berriro. Garai
hartakoa da kanpai-tokia, karlistek Bordatxo (Arratzain) menditik
tiro egiten zutenean zelatariak 14 segundo zituen hiritarrei jakinarazteko.
Egun eskura ditugun aztarnen artean aipamen berezia merezi dute
agiri kartografiakoek, gehienbat Frantziako eta Espainiako agiritegi
militarretan gordeta. Izaera militarrari zor dio hiriak behin
eta berriro ikonografia historikoan islatu izana eta horri esker
gazteluaren itxura XVI. mendetik aurrera ezagutzen dugu. Irudirik
zaharrena 1552koa da.
|
|
Bibliografia
osagarria:
- Gómez Piñeiro, Javier eta beste batzuk. Documentos
cartográficos históricos de Gipuzkoa. I-Servicio Geográfico
del Ejército. Donostia, 1994.
- Mexia, Fernando. Santa Cruz de la Mota izeneko Gaztelu erakuslea.
1968ko gidaren euskaratzailearen izena ez dakar liburuxkak.
- Urteaga, Mertxe. La fortificación de Santa Cruz de
la Mota. Urgull. Donostia-San Sebastián. Arkeolan,
3 zkia. (1997), 29-36.orr.