|
853
metro garaierako muino luze baten goialdean kokatzen zen, Malkoraundi
izenekoa baina egun baselizagatik Santa Barbara izenez ezagunagoa.
Mendiaren behealdetik igarotzen ziren artaldeak udara/negua txangoetan,
Aralarren emateko uda eta itsasertzetik gertuago negua. Bestalde,
Gorriti 7 bide handien bidegurutzea dela esan esaten da.
|
Ez
dago jakiterik abelbide eta bidegurutze horien gainean gaztelu bat noiztik
zegoen baina 1200 urtekoa baino gerokoa dela esan ohi da, ondorengo
urteetako gazteluaren egiteko nagusia ikusita alde batetik eta ez dagoela
aipamen zaharragorik jakinda bestetik. Dena den, 1205eko maiatzean Eximino
de Aibar agertzen da gazteluburu gisa Antso VII.a Azkarrak eginiko dohaintza-truke
batean. Zaila da ezer ez egotea 5 urte lehenago toki horretan. 1208ko
urritik aurrera Garcia Espinel agertzen da gazteluburutzan.
Baina Gorritiko gaztelua maizago aipatzen da Gipuzkoa eta Nafarroaren
arteko muga gauzatzen denean eta bi erresumen artean banatzen zituztenean
inguruko mendi eta haranak.
Leinuek eta pobreziak bultzatutako mugako liskarrak hasten dira
XIII. mendearen bigarren erdialderako. 1261ean Eznatean bildurik
arabar eta nafarrekin, gipuzkoarrek erreklamazio zerrenda luze
bat aurkeztu zuten. Bertan Corbaran de Bidaurrek gerlari talde
batekin eginiko erasoa jasotzen da: Lizartza herrira joan eta
7 upel sagardo bota zituzten eta hainbat gauza lapurtu. Handik
Machala tokira (Maala baserria?) joan eta beste 5 upel
sagardo bota eta gero, baleztak, aiztoak, bi kapa eta 45 sos eraman
zituzten. Bahiturik bi gizon ere eraman zituzten Gorritiko gaztelura
eta 400 sos ordaindu behar izan zuten askatzeko.
|
|
Beste
erreklamazio batean Gorritiko gazteluburua, titulua aipatzen da baina
ez izena, lapurreta batean nahasten dute zuzenean.
Askotan bezala, Mendialdeko meinoaren esku zegoen gaztelua 1259an, Irurita,
Orarregi eta Ozkorrotz gazteluekin batera. Pedro Garceisek zuen ardura
1265ean, 10 libera eta 50 kaizako soldatarekin eta 1266an Pedro Aznariz
Gorriak hartzen du lekukoa. García Almoravid zalduna zen gazteluburu
1272an eta Pedro Ximénez de Mirafuentes meinoaren esku zeuden
Gorriti, Ausa eta Ozkorrozko alkaidetzak, 1297an.
Gipuzkoarrek orduko gazteluburua, Diego Sanchez de Garriz, eta bi garruztar
adiskide harrapatu zituzten 1305ean, txerri lapurretan zebiltzalako
dirudienez. Mendialdeko meinoak, Johan Martínez de Necuesa, askatzera
joan behar izan zuen. Ez dugu Diego Sanchez de Garriz berriro ikusten
Gorritin, bai ordea aipatutako meinoa.
|
Mugako
egoera gaiztotzen joan zen urte guzti horietan. Ez zuten ezertarako
balio Eznateako, Uliko eta antzeko bilerak edo meinoei bidalitako
mezuak nafarrek ez ditzaten lapurretarik egin Gipuzkoan.
1309an, orduko Mendialdeko meinoa, Joan Lopiz de Urroz, oinaztarren
atzetik ibili zen Leitza eta mugaren artean Martin Periz hil eta
Pedro Périz hartu zuelarik preso. Honek, bi hilabete igaro
zituen Gorritiko gazteluan, Senescalek askatzeko agindua
eman zuen arte. |
Baina
1321eko irailaren hasieran Gorritiko gaztelua hartu zuten Gipuzkoako
oinaztarrek. Joan Lopiz de Urrozek jarraitzen zuen meino eta Gorriti,
Aitzita eta Iruritako gazteluburua zen ere. Egun batzuk pasa eta gero,
Lekunberrin bildu ziren gerlariak gaztelua berreskuratzeko asmoz, eta,
Mendialdeko meinoaz gain, Nafarroako sei edo zazpi handiki eta Lizarrerriko
meinoa, Dru de Saint-Pol, zeuden. Gerlarien burua, orduko gobernadorea
zen, Ponz de Mortaigne, Aunay-ko bizkondea.
Lekunberritik abiatuta, Gorriti bost egunez hesitu eta hartu ondoren,
Gipuzkoa aldera jo zuten gerlari gehienak. Berastegi erre eta gero,
Tolosarako bidean segada batean erori ziren Beotibar tokian, 1321eko
irailaren 19an. Hildako nafarren artean Mendialdeko eta Lizarrerriko
meinoak zeuden.
Dirudienez, Pere Arnalt de Urtubiak, Urtubiako jaunak, hartu zituen
meino kargua eta Gorriti, Irurita eta Leitzako alkaidetzak, bazuen Ozkorrozkoaz
gain. Gorritin 40 gerlari jarri zituen irailaren 22tik aurrera.
1328ko alkaidea, Juan Garcia de Reta, Mendialdeko meinoa eta Iruritako
alkaidea zen. Garai hartan, Gorritiko alkaidetzaren soldata 10 libera
eta 50 kaizakoa zen, ez zen handienetako bat, baina bai bataz bestetik
goragokoa. 1335eko liskarretan Gorritin bereziki jarrita 50 oinezko
zeuden 2 buruzagiekin.
XIV. mendearen erdialdean Gorritiko gazteluan konponketa asko eta beharrezkoak
egin zituzten. 1345ean esate baterako, idazten zen: no avía
logar do en cubierto podies iazer el alcait. Horrela, 1345
eta 1355 artean, hiru urteetan izan ezik, urtero gotortzeko edo konpontzeko
lanak egin zituzten. 1352an, dorre nagusia 6 codo garaiago egin
zuten, almena berriak jarri eta estalkia eta bi garita konpondu zituzten.
Urte horietan, soldata arrunta handienetako bat zuen, 8 libera eta 40
kaiza garikoa.
1381ean
kanpoko harresia berregin zuten zati batean, 10 braza garaierakoa
oinarriak barne, eta 35 codo lodierakoa zela jasotzen du
agiriak.
Erosoago
egin zuten gaztelua eta soldata ere interesgarria omen zen, meinoz
gain, garaiko jaun batzuk egon baitziren urte horietan gazteluburutzan:
Erasokoa (1360-62; 1379-85; 1420-27), Narbartekoa (1362-71; 1372-74),
Azpilkuetakoa (1409-20). Azken honi, Juan García de Hualde,
1414ean soldatatik 6 libera eta 30 kaiza kendu zizkioten burutu
ez zituen konponketak egin zitzan. Geroago, 1418ko lanetan bera
kontratista gisa ibili zen, inork ez baitzuen lan hori
egin nahi finkatutako prezioarekin.
1427an, Erasoko jauna hil zenean, bere alarguna, Teresa de Zarauz,
gazteluko alcaytesa eta tenedora zen. Bera gazteluburua
zela, eta nahiz eta 50 gerlari egon, 1429-30eko gaztelarren aurkako
gerran gipuzkoarrek berriro hartu zuten gaztelua. Herria ere erre
egin zuten 1430 urte hartan. Gazteluak gaztelarren esku jarraitu
zuen, 1436. urte arte.
|
|
Juan
lopez de Eraso, Larraun haraneko alkatea, izan zen Gorritin ordaindutako
hurrengo gazteluburua 1439an. 1444-52 urteen artean luis de Beaumontek,
bertara bizitzera joan behar ez izateko, Araizko Martín Martínez
de Errazkunsagasti, ondoren Miguel de Agorreta eta azkenik Martin Miguel
de Zurutuza jarri zituen gazteluburu bezala bera ordezka zitzaten. 1460an
Michel de Ezquer edo Ezquerra gazteluburua zen eta 1464an Ochoa de Leiza.
Geroztik, gaztelua desagertu zen paperetatik eta ez dago inolako berririk
jasotzerik agiritegietan edo idatzietan. Kokalekua bera ere zalantzan
egon da.
Iritsi zaizkigun aztarnak ez dira ikusgarriak, hormataletako harriak
lurrean sartuak baitira, egun terrazei eutsiz, edo pilaturik baitaude
kareorerik gabe. Dena dela, oso ondo nabari dira inguruan lubanarroak
beharrezkoak ziren tokietan, malda ez ziren tokietan, haitza landuz
eginak baitira, baita ere goialdean geratu diren maila ezberdinak.
Dirudienez, oinplanoak L bat egiten zuen, alde luzea I-H
norabidearekin eta motza E-M, biak iparraldeko muturrean elkarturik.
Alde luzea 50 metro ingurukoa da eta 40koa bestea, beti lubanarrorena
egiten zuten ebaketatik hasita, eurek sartu gabe.
Dorre nagusia gaur egun baseliza dagoen tokian egon zitekeen eta patina,
gertu, hegoaldeko sakonune batean. 1345ean dorre nagusiaren estalkiaren
inguruan ubide bat jarri zuten euri-ura patinara eramateko. Dorre nagusiaz
gain, beste harrizko dorre berezitua zegoen, Sugar Torr izenekoa,
1354an eroria. 1417an etxe bat berreraiki zuten, 12 x 12 codoskoa
zuen oinplanoa, eta gela batzuk clamadas en bascuenz guelgas
zituen. Eraikin bati jauregi esaten zioten 1345ean eta pago oholez 3
alde itxi egin zituzten. Ziurrenik, laugarren aldea gazteluko harresia
izango zen.
Konponketa txiki bat egin zuten 1259an barbakanan. Horren arabera, ondo
erabili bazuten hitza, urte hartan bazegoen gazteluaren barrutitik at
esparru gotortu bat. Aipamena goiztiarra da eta beharbada geroago barneratu
zuten harresiak luzatuz edo bigarren harresi batez. 1381eko agiri batek
harresi bati kanpokoa esaten dio, harresiak bat baino gehiago
izango balira bezala. Agirietan askotan garitak aipatzen dira.
2001. urtean hasi dira indusketa lanak egiten
Bibliografia osagarria:
- Altadill, Julio. Castillos medioevales de Nabarra.
II. Liburukia. Donostia, 1934, 93-95. orr.
- Campión, Arturo. Gacetilla de la historia de Nabarra.
Crónica negra, Euskariana, quinta serie. Iruña,
1915.
- Martinena Ruiz, Juan Jose. Castillos reales de Navarra (siglos
XIII-XVI). Iruña, 1994.
|