|
Ez
dakigu ziurtasun osoz gaztelu honen izena Erdi Aroan eta gaur
egun aldaera askorekin idatziko ote den. Talaia paregabea den
Mirutegi edo Morumendi izaneko haitz zorrotz (837 metro i.m.g.)
baten behealdean kokatzen zen gaztelua, Aizkorriko mendizerran,
Arabako Lautadaren ekialdea behatzeko, Nafarroarako bidean. Hainbat
historialarik gazteluaren sorrera XII-XIII. mendeetan aipatzen
dute, mugazaintza lana egokitzen zitzaiolarik ingurua bi erresumen
arteko muga bihurtu zenean. Iritzi horren arabera, gotorlekuak
garrantzia hartu zuen Sandratiko bidearen erabilera indartu zenean
euskaldunen erresuma saiheste arren Araba eta Gaztelatik itsasorako
ibilbidean.
|
Dena
den, handik ezer gutxi ikusten da Nafarroaren aldera eta horrek
gotorleku zaharrago baten ideia sustatzen duten historialarien
alde jokatzen du, Iruñako erresuma defendatzeko eraikia
izan zela IX edo X. mendean esaten dutenak, Araxa edo Araia izenarekin.
Haranetik zihoan Astorga-Bordele bidetik, gertu zeuden Erdi Aroan
desagertutako herriak (Aistra eta Amamio) eta inguruan artzaintzari
lotutako bide eta larreak egotea ere lagungarriak suertatzen dira
iritzi horretarako. Aldamenean dagoen Eneolitiko-Brontzetik Burdin
Aro II.era erabilitako Txuriturri herrixka lekukoa da ere.
|
|
|
Bestalde,
San Adrian eta Gasteiz arteko bidaia mozte arren, Araia herriaren
jaitsiera baztertu eta Zalduondora egokitu zuten bidea, dagoeneko
gazteluaren haitz ondoan igaro gabe. Geroago, Erdi Aroan oraindik,
are motzago izateko bidea, Galarretara jaisten zen.
Marutegin ez dute indusketa lanik egin orain arte eta atxikitzen
dizkioten aurkikuntzak, lur azalekoak dira: zilarrezko gerriko-belarri
bat, 13 milimetroko botoi bat, eseki bat eta XIV eta XV. mendeko
zeramika zati asko. Bestalde, haitzaren puntan dagoen dorrearen
harlanduzko hormak kalitate handikoak dira, ziur aski XIV edo XV.
mendekoak. |
Gaztelu
honen amaiera Sandrati tunelekoa baino lehenago gertatu zen, ez
baitute aipatzen 1592an Arabako gotorlekuak ikuskatzean, nahiz
eta gertu ibili. Bidearen eta erresumen mugen aldaketek egitekorik
gabe utzi omen zuten gotorlekua eta haitzetako motakoa zenez,
ez zen jauregi bihurtuz eraberritzeko gauza izan.
Aztarnei dagokienez, beti aipatu egiten da haitzaren goiko aldeko
dorrea eta inguruko harresia, ikusgarrienak direla urrutitik ikusten
baitira. Hala ere, haitzaren behealdean, hego-mendebaldean, terraza
bat dago amildegitik gertu. Beheko esparru horri eusteko mota
eta garai ezberdinetako hormak daude eta ez dute lerro bakar bat
egiten.
|
|
Dorrearen
hiru aldetako hormak zuzenak dira eta ekialdekoa, berriz, biribiltsua.
Hormak 6 metroko luzerakoak dira gutxi gorabehera eta, behean, 130
metroko lodierakoak. Hegoaldeko horma ia desagertu da, han egongo zelarik
sarrera. Horma hiru gorputz edo zatiz egina zen, harlandu txikiz, eta
egungo gehieneko garaiera 5 metrokoa da. Gainaldean, dorrearen inguruan,
harresi batek goiko barrutia egiten zuen, baina egungo aztarnak oso
urriak dira.
|