|
San
Adriango edo Sandrati pasabidean edo tunelean kokatzen zen gotorlekua,
Euskal Herriko ur-muga nagusian (1.005 metro i.m.g.), Aitzkorri
mendizerrako Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Nagusiaren lurretan.
Betiko igarobidea da eta betidanik ere, tokia hain azpimarragarria
denez, mugak zehazteko erreferentzia erabili dute. San Adrian
zedarri gisa agertzen da Baionako eta Iruñeko eliz-barrutiak
mugatzeko, hurrenez hurren, 980 eta 1007. urteetan datatutako
agirietan, nahiz eta ziurrenik XII. mendeko faltsifikazioak izan.
Igarobideari buruzko aipamenak ere oso aspaldikoak dira, baita
bertako bidesariei eta zerga bilketei buruzkoak ere, 1294ko ordainketaren
oharra esate baterako: A Garcí Pérez dOrio
por carta del Rey para tenencia del Puerto de San Adrián,
II mil mrs..
|
Bestalde,
mendizerrako bi aldeetako herriek eginiko larre eta basoen ustiaketei
buruzko albisteak ere oso zaharrak dira eta 1430ean tunelean bildu ziren
herritarren ordezkariak partzuergoa sortzeko. Agirietan bidea,
portu eta mendizerra aipatzen dira baina gaztelua inoiz ez,
nahiz eta ustiaketaz gain bidearen segurtasunaren arazoa maiz agertu
eta 1450ean Segura eta Agurain herriek araudi bat izenpetu.
Tunelean
bertan norbait bizitzeak eta zergak biltzeak eraikin bat eskatzen
du, gotortua behar bada, baina XV. mendearen bigarren erdialdean
soilik hasten dira gaztelu baten aipuak, Aiala sendiaren esku.
Geroztik, San Adrian aipatzeko gotorlekua hitza erabiliko dute,
tunel edo mendate hitzarekin batera. Salbuespenaren bat egon
arren, gazteleraz fortificación esango diote eraikinari,
castillo hitzetik aldendurik.
Araba
eta Gipuzkoaren arteko igarobideen kontrola zela eta, 1475.
urte inguruan Juan Lopez de Lazcanok, Arabako Dulantzi eta Kontrastako
jauna, indarrez kendu zion gotorlekua Garcia de Ayala Gaztelako
mariskalari, jarritako salaketen arabera. Auziak luze jo omen
zuen, 1502an San Adrianen bataiatu baitzuten Lazkanotarren premua,
aita eta ama pontekoak Gaztelako Joana Eroa eta Felipe Ederra
printze-printzesa zirenez, Flandriatik Gaztelako Gorterako bidean
zeudela.
|
|
|
1520an
aialatarren esku zegoen, orduko leinuburuak Komuneroen Gerra deitutako
matxinadan eskaini egin zion San Adriango gaztelua gipuzkoarrei Karlos
V.aren aurka altxatzeko, baina hauek ez zuten onartu. Garaituak komuneroak
eta aialatarra, enperadoreak Diego Martinez de Alava izendatu zuen 1522an
gotorlekuaren gazteluzaina. Titulu hori bilobak euki ondoren, Alava
senditik atera zen XVI. mende horren bigarren erdialdean.
1592koa dugu gotorlekuaren deskripzio zehatz bat, Simancasko eta Gasteizko
agiritegian geratu zena. Idatziaz gain, Gasteizko kopiak plano bat atxikirik
dauka. Felipe II.ak erresumako gazteluen egoera ezagutu nahi zuen eta
tunelekoa jaso zuten Arabako txostenean. Gotorlekua tunel osoan zehar
hedatzen zen eta iparraldeko ahoaren ondoko toki garaiago bati, murru
eta almenekin, el homenaje esaten zioten, gazteluen
ohiko dorre nagusia izango balitz bezala. Datu interesgarri gehiago
ematen dira gazteluzainaz, ordezkoaz, zergen edo bidesarien zenbatekoaz.
Barrualdean etxe bat, baseliza eta zalditegia aipatzen dira eraikin
berezitu gisa. Dirudienez, multzoa zegoeneko egoera txarrean zegoen.
Hainbat agiritan geratu dira zergei buruzko istiluak, gazteluzainaren
atxiloketa barne 1536 eta 1562an, galtzadaren konpontze lanak, arduradunen
izenak, gertaerak eta XV eta XVIII. mendeen arteko ia ehun bidaiariek
tuneleri eta bere eraikinei buruz eginiko kronikak eta deskripzioak.
Batzuetan, gotorlekua ere aipatu egiten da, horietako batean 100 gerlari
aterpetzeko adina zela esaten da (1612an).
Igarobide honen gainbehera areagotu egin zen 1754tik aurrera,
Gipuzkoako Batzar Nagusiek Leintz-Gatzagako bidea hobetsi zutenean
eta dilijentziak ugaritu zirenean, San Adriandik ez baitago igarotzerik.
Dena den, urte horietan oraindik San Adriango gotorlekurako
bidea edo San Adriango portuko gotorlekua esaldiak
geratu dira agirietan errege bideei buruzko eztabaidetan. Bentak
jarraitu zuen eta Mikelete kuartela ere eraiki zuten.
Bestalde XVI. mendearen bukaeran sortutako San Adriango
betiereko gazteluzaina titulua oraindik erabiltzen zuten
XVIII.aren bukaeran Elorrioko Agirre sendiak.
Tunela nagusia 57 metroko luzea izateaz gain hainbat galerien
abiapuntua da. Ez da aztarnen azterketa sakon bat egin orain arte
eta ez dago esaterik gotorlekuari zerbait zegokionik, tunelean
bertan edo kanpoaldeko harresietan. 1964an, Gasteizko Manuel Iradier
Txangolari Elkartearen bazkideek hondakin arkeologiko bilketa
bat egin zuten. 144 txanponaz gain, XII eta XVI. mendeen arteko
eraztunak, giltzak, apaindurak, armak... aurkitu zituzten. Txanponek,
gehienak Behe Erdi Arokoak, nafarren eraginaren gutxitzea eta
Gaztelaren nagusitasuna islatzen dituzte.
|
|
Tunelaren
eskuinaldean, Gipuzkoatik begiraturik, haizean landutako harmailak daude,
Lizarrate mendatera igotzeko, ziurrenik zergak ez ordaintzeko erabiltzen
zutenak, San Adriango gazteluzainak jarritako ordezkoak salatzen zuen
bezala 1592an.
|