Lan
arkeologikoen bilakaera
Mendeak dira gazteluen hondakinek Erdi Aro beti ere eztabaidagarrira hurbildu
diren espezialista guztien eta herritarren arreta berezia eta jakin-mina
pizten dutela. Eraikin hauek erakarle berezi bihurtu dira, era guztietako
ikerketen funtsa. Dudarik gabe, gaztelu hauek, oso sinpleak izanagatik,
gaur egun ere halako irudi nostalgikoa gordetzen jarraitzen dutelako,
nekez ihes egin dezaketen halako ukitu erromantiko bati eutsi diotelako,
gertatzen da hori guztia.
Nolanahi ere, esan dezagun Euskal Herriaren kasu zehatz honetan hurbilpen
edo interes hau apur batean apaldu egin dela hondakin arkeologiko handiak
ez daudelako, edo beste lurraldeetan kontserbatu direnen aldean munta
txikiagokoak direlako. Hala eta guztiz ere, gotorleku hauek eskuhartze
arkeologiko askoren helburu izan dira, era askotako eta irizpide askoren
araberako lan arkeologikoak garatu dira horietan, altxorrak eta aspaldiko
erlikiak bilatzen dituztenekin hasi eta bukatu berri diren indusketa zientifikoekin
amaitu.
Lan honetara bilduriko gazteluei dagokienez, ezagutzen diren lan arkeologikorik
zaharrenak ezin dira iragandako XX. mendekoak baino lehenagokoak izan.
XX. mendea iritsi baino lehen kronikari batzuek era askotako erreferentziak
eskaini zituzten, eta horietako batzuk ipuinetatik askoz ere gertuago
zeuden historiaren errealitatetik baino, oso eskasa baitzen eraikin hauen
inguruan zuten ezagutza (Garibai, Lope de Isasti, Martínez de Zaldibia,
Madoz, Gorosabel eta abarrek). Lan arkeologikoak nagusiki Gipuzkoako lurraldera
mugatu dira, eta askoz ere neurri apalago batean eta denboran hurbilago,
Nafarroakoan.
Lan arkeologiko zaharrenak, oraingoz, López de Mendizabal eta Rotondo
tolosarrek egindakoak dira, Mendikuteko gazteluan (Albiztur), 1911. urtean.
Lan horietan gotorlekuko horma-atal batzuk identifikatu zituzten, baita
beste egitura batzuk ere (ur-zuloa), eta animalien hezur ugari, gezi eta
balezta muturrak, zeramika zatiak eta beste bildu zituzten. Baina arkeologiaren
ikuspuntutik Jose Migel Barandiaran ataundarra izan da egiazko aitzindaria,
berak egin baitzituen aurreneko espedizio arkeologikoak bere jaioterrian
kokaturiko gazteluan, Jentilbaratzakoan eta Ausakoan (Zaldibian), 1916.
urtean eta geroago, 1920an, Gazteluberrikoan (Partzoneria). Lan horiek
halako segida izan zuten hamarraldi bat geroago, 1926. urtean, Recaren
eskutik eta Aitzorrotzeko gazteluan (Eskoriatza).
Hasiera apal hauen ostean lan arkeologikoek ez zuten jarraipenik izan
eta XX. mendeko hirurogeigarren hamarraldiaren amaierara arte itxaron
behar izan zen kezkaz beteriko arkeologoen belaunaldi berri baten eskutik
lan arkeologikoei berrekiteko. Bultzada berri honen eragile nagusia Ignacio
Barandiaran izan zen 1968-1969 urteetan zehar Aitzorrotzeko gotorleku
dagoeneko aipatuan bideratu zituen lanekin. Berak ipini zituen egungo
Erdi Aroko arkeologiaren zimentarriak, eta egun bizirik dirauten parametro
kronotipologikoak ezarri zituen.
Geroago era askotako eskuhartze arkeologikoak izan dira, baina eskuarki
gero eta erabakigarriagoak gertatu dira Erdi Aroko gazteluak gero eta
hobeto ezagutzeko orduan. Honenbestez, 1971. urtean, Jose Migel Barandiaranek
berak berriro ere ekin zien sei hamarraldi lehenago hasitako lanei Jentilbaratza
eta Ausako gazteluetan. Urte horretan bertan Satrustegik, Sarabeko haitzak
(Urdiain) izenaz ezagutzen den aurkientzan, ezagutzen den eskuhartze arkeologiko
bakarra eraman zuen burura, eta hasiera eman zion lurralde honetan mota
honetako eraikinetan lan arkeologikoak egiteari. 1983 eta 1984 urte bitartean
Beloagako gotorlekura (Oiartzun) mugatu ziren lanak, Rodríguez
Salísen zuzendaritzapean.
Ordutik aurrera ia modu geldiezin batean biderkatu dira Erdi Aroko gaztelu
hauetan bideraturiko eskuhartze arkeologikoak, azterketa honetara bilduriko
babesteko egitura kasik guztiak izan baitira ukituak. Halatan, Urteagak
Arrasate (1988 eta 1992), Hondarribia, Donostia, Elosua (1999) eta azkenik
Aitzorrotzeko (2001) gazteluak aztertu zituen. Padillak, bere aldetik,
1994. urtean hasi zituen Mendikuteko gotorlekuko lanak, eta gero, 1998.
urtetik aurrera Ausakoan, bertan jarraitzen du egun. Nafarroako lurraldean,
berriz, Gorritiko gaztelua da une honetan aztertzen ari diren bakarra,
2001. urtetik aurrera.
Zerrenda honetara bilduriko beste elementuetan guk dakigula ez da eskuhartze
arkeologikorik izan, San Adrian eta Marutegikoetan izan ezik, horien inguruetan
dudarik gabe Erdi Aroko kronologikoak diren material arkeologikoak aurkitu
baitzituzten.
Materialak
Ia ehun urte hauetan zehar bideratutako eskuhartze arkeologikoetan bilduriko
datuek aukera eman digute gotorleku hauei loturiko materiala nahikoa zehaztasunez
definitzeko. Batzuek izaera ia guztiz berezia dute.
Gaztelu hauetan egindako aurkikuntza materialak oso antzekoak dira beren
artean: alderdi militar hutsarekin loturiko pieza zehatzak (gezi muturrak,
lantzak, ezpatak, etab), eraikuntzarekin berarekin zerikusia dutenak (burdinazko
iltzeak), jantziekin lotutakoak (paparreko orratzak eta belarriak), elikagaiekin
zerikusia dutenak (zeramika eta fauna hondakinak) eta aisialdiarekin lotutakoak
(dadoak).
Ezbairik gabe, izaera militarreko elementuak dira ongien ezagutzen direnak
eta erakusgarrienak gotorleku hauekin zerikusia duten materialen zerrenda
osoan. Horien artean ohiko gezi eta balezta muturrak, burdinazkoak, tipologia
askotakoak (piramide itxurakoak, erronbo formakoak, lauangeluarrak, etab),
aurkitzen ditugu induskatutako gaztelu guzti-guztietan (Aitzorrotz, Ausa,
Beloaga, Jentilbaratza, Mendikute, Sarabe eta besteetan). Horiekin batera
oso ohikoa da eraikinen gerra izaerarekin zuzenean lotzen diren beste
tresna batzuk, esate baterako, lantza edo lantzatxo batzuk, hauek ere
tipologia askotakoak, ezpata motzak (Ausa), harrizko jaurtigaiak eta,
urriago eta bereziago badira ere, baleztek erabiltzen zituzten kakoak
(Jentilbaratza, Mendikute).
Soilik
metalezkoak diren materialei dagokienez, dudarik gabe burdinan landutako
iltzeak ageri dira aurreneko lekuan. Iltze hauek seguru asko gotorleku
hauen barrunbeetan egongo ziren zurezko eraikinei zegozkien, eta induskatutako
gotorleku guztietan agertu dira. Iltze hauen tipologia oso antzekoa da;
T formakoak nagusi dira, ondotik disko itxurako burua dutenak bereizten
dira, eta neurri apaleko beste sorta batzuk daude, seguru asko gizakien
oinetakoei eta zaldien burdineriari dagozkionak. Ildo honetatik, esan
dezagun Gazteluberriko gazteluan bikain kontserbatutako burdinazko ezproi
bat aurkitu zutela, gure lurraldean oraingoz oso berezia den aurkikuntza.
Objektu horiekin batera aski arruntak diren beste elementu batzuk azaltzen
dira, erabilera arruntekoak bai baina kronotipologikoki zehazten zailak.
Hauxe da zintzarri, ferra, grapa eta zehaztu gabeko beste pieza batzuen
kasua.
Metalezko
materialen mundua burdinazkoak ez diren piezekin osatzen da; pieza hauek
gehienak apaindura izaerako elementuak dira. Era askotako elementuak biltzen
dira multzo honetara, seriean ekoiztutako aplikeak, forma askotakoak,
ia gaztelu guztietan aurkitutakoak, tatxetak, krokadurak eta beste batzuk,
nola jantzietan hala altzarietan erabiliak. Pieza batzuk, esate baterako
Mendikuteko ganibetaren giderra (mailuz landua eta urre kolorekoa), Aitzorrotzeko
aizkoaren giderra (ezkurraren buruarekin) eta gaztelu berean aurkitutako
eraztuna oso kalitate handiko urrezko piezak dira, eta seguru asko gaztelu
hauetako nagusienak edo nagusien familiakoenak izango ziren. Horiekin
batera gerriko belarriak aurkitzen ditugu, tipologiaren aldetik era askotakoak
(zirkularrak, lauangeluarrak, giltzurrin itxurakoak, trilobulatuak, etab),
eta horietako batzuk ondo landuak.
Bolumenaren
aldetik fauna hezurrek osatzen dute bigarren taldea; hondakin horiek seguru
asko gotorleku hauetan bizi zirenen elikatzeko ohiturekin estu lotuta
daude. Informazioaren urriak eta material honen erakarri apalak eragin
dute elementu hauek albora utzi izana eta gutxi ezagutzea, Aitzorrotzeko
gazteluaren eta orain gutxi Mendikutekoaren inguruan egindako lanak salbuesten
baditugu.
Fauna
material honen parte txiki batek, gainera, manipulatua izan delako arrastoak
ageri ditu, edo agian berriro erabili izan delako zantzuak, erabilera
arrunteko objektuak lortzearren (giderrak, heldulekuak, orratzak eta beste
batzuk). Dado txikiak edo jostatzeko piezak egiteko neurri txikiko piezen
taldeak osatzen du kasu berezia; pieza hauek erabiltzen zituzten gazteluetako
zaindariek ez aspertzeko. Gisa honetako piezak aurkitu ahal izan dira,
esate baterako, Ausa, Jentilbaratza eta Mendikuteko gazteluetan.
Materialen kopuruaren araberako deskripzioarekin aurrera eginez zeramikazko
aztarnak aipatu behar ditugu segidan; hauek ere ugari dira eta ez dira
behar bezala ezagutzen, oso-oso arruntak diren ohiko erabilerarako objektuak
direlako. Ontzien tipologia nahikoa anitza da, eta errepikatu egiten da
ia erabat azterturiko gaztelu guztietan.
Kopuruaren aldetik urri diren arren izaeraren aldetik oso garrantzitsuak
diren pieza numismatikoak aipatu behar ditugu jarraian, gaztelu hauek
okupatuta egon ziren aldiei buruzko datu aski zehatzak eskaintzen baitizkigute.
Txanpon bildumak garrantzitsuak edo ez hain garrantzitsuak aurkitu dira
aztertutako gaztelu guztietan, eta txanpon horiek lurralde askotan dute
jatorria (Gaztela, Nafarroa, Frantzia, etab).
Gaztelu hauetako mundu materialari buruzko azken atala harrizko materialekin
osatzen da. Funtsean harri-kristal ugariek osatzen dute multzo hau, muturrak
alakatuak; itxura batean egiteko jakin bat burura eramateko baino apaingarriak
dira. Bere aldetik, askoz ere bereziagoa da sukarrizko piezen presentzia,
eskuarki karraskagailuak eta antzekoak.
|