Scientist Stories

"Historiaurrean aditu den batentzat pozgarriena da gure ikerketak gaur egungo gizartean eragina izatea"

Miriam Cubas. Historian lizentziaduna Alcalako Unibertsitatean. Historiaurrean doktorea Kantabriako Unibertsitatean.

Nola hasi zinen arkeologian eta Aranzadin?

Ikertzen hasi nintzenetik, interes handia izan nuen kostaldeko arkeologiaren inguruan, batez ere nola egokitu ziren lehen nekazari-taldeak Kantauriko kostaldean eta, beraz, Euskal Herrian. Horretarako, karrera ikasten ari nintzela, hainbat euskal aztarnategitan lan egin nuen, horietako batzuk Aranzadiko Historiaurreko Saileko kideek industutakoak, Basagain kasu. Ondoren, Lasturren (Deba) hasi nintzen, kobazuloan aztarnategi pilaketa handia baitzegoen eta Jesus Tapiak ondo ezagutzen baitzituen. Zeramika eta giza hezur arrasto batzuen aztarnak aurkitu genituen, baina ez ziren Euskal Herriko zaharrenetakoak, duela bost mila urtekoak ziren, lehen nekazariak lurraldean finkatu baino pixka bat beranduago.

Horren ondoren, hainbat lekutan lan egin nuen, Kantabrian edo Asturiasen, eta Portugalen, Frantzian eta Erresuma Batuan, besteak beste. Portugalen, Poças de São Benton induskatu nuen, ehiztari biltzaile mesolitikoen aztarnategi batean, eta Frantzian, Les Colombelesen, lehen nekazarien ebidentziekin. Argentinan edo Israelen ere aritu naiz indusketetan. Ingalaterran, funtsean, laborategiko lana egiten dut, hondeatutako aztarnategietatik datozen zeramikak aztertuz.

Ikertzaile guztientzako mugikortasuna nahitaezkoa da. Aztarnategia dagoen tokira joan behar duzu, beraz, bidaiatzea arkeologiari dagokio.

Baina Aranzadira itzuli zinen?

Bai. Fellows Gipuzkoa batekin itzuli nintzen 2018an. Gipuzkoako Foru Aldundiaren talentua erakartzeko kontratu bat da, atzerrian lan egiten dugun ikertzaileak erakartzeko deitzen direnak eta Ikerketa eta Zientziaren Euskal Sisteman sartzen direnak. Nahiz eta 2018tik gaurdaino, buelta asko eman ditut!

Neolitoa aukeratu zenuen zure ikerketarako, baina zergatik Neolitoa Euskal Herrian, lurralde honetan Paleolitoko aztarnategiak askoz ugariagoak direnean?

Egia da harrigarria zela Kantauri itsasoan garai zehatz hori aukeratu izana, nire beste lankide batzuek, lanbidez arkeologoak zirenek, iritzi bera zuten, baina oso gustukoa nuen Neolitoa. Neolitoa giza historiaren garaia da, non nekazaritza eta abereen artzaintza agertu eta orokortu ziren, nekazal gizarteak sorraraziz. Eta beste alde batetik, Kantauri itsasoa oso kostaldeko ingurua da, Kantauriko mendikateak Penintsulako gainerako mendietatik bereizten duena. Baldintza ekologikoak oso zehatzak dira gizakia erabat aldatzen duen bizitza mota bat nola hartzen den jakiteko. Neolitoa gustatzen zait, hain zuzen ere Paleolitoko, Mesolitoko eta, bat-batean, nekazaritzaren populazio handia zegoen testuinguru horretan. Eta baita ere Kantauri isurialdean momentu hori oso ondo dokumentatuta eta ondo egituratuta dagoen gizarte batean.

Eta garai hartako teknologiarik bereizgarriena zeramika da.

Zalantzarik gabe, gainera, zeramika agertzen denean, giza taldeek zeramika egiten ikasten dute eta eguneroko bizitzako produktu bihurtzen dute; izan ere, oso teknologia garrantzitsua bihurtzen da. Horregatik, hain zuzen, sukaldatzen laguntzen dizulako eta, gainera, lehen prestatzen ez ziren elikagai berriak prestatu behar dituztelako. Lehen elikagai guztiak gazura bezala lehortzen ziren, edo zuzenean koipearen gainean, eta momentu honetan janaria prestatzen hasten dira. Esnea, haragia eta zerealak prestatzen dira. Zeramika, gainera, garaia eta komunitate mota horiek aztertzeko aitzakia izan da.

Zer arazo aurkitu zenituen zure estudioan?

Ez da beti erraza. Gaia aukeratu nuenean oso polita zen dena, baina ni ez naiz Euskal Herrikoa, ez nuen lurraldea ondo ezagutzen. Lurraren hezetasun ikaragarria adibidez ez nuen kontutan hartu. Hainbeste euri egiten duen lurralde baten gauzarik zailena materialen degradazioa da, batez ere aire zabaleko aztarnategietan. Eta aztarnategi mota horiek ziren hain zuzen interesatzen zitzaizkidanak. Duela 7.000 – 8.000 urte bertan bizi ziren talde horien kokalekuak aurkitu behar nituen eta.

Dena den, nahikoa material aurkitu duzu zure lana egiteko?

Bai, noski. Gainera, mugitu naizen esparru geografikoa oso handia izan da. Bizkaiko golkotik Nalon ibaiaren arroraino (Asturias). Gaur egun, Europako fatxada atlantiko osoko aztarnategiak handitzen eta aztertzen ari naiz, San Bizentetik Portugalgo hegoaldera, Normandiako eremuraino, batez ere kostalde atlantiko osoraino. Zabalduz eta zabalduz noa. Ekologikoki antzekoak diren eremuak dira, eta itsas ingurunera egokitzeko eta elikagaiak ekoizteko belaunaldi berrietara egokitzeko aukera ematen dute.

Hemen, Euskal Herrian, San Adrian aztarnategian (Zegama) zeramika zoragarri bat aurkitu zenuten, eta Gordailurako aurkezpen bat egin zenuen.

Bai. Brontze Aroko zeramika bat da, 2.200-1.800 A.C. ingurukoa. Leku horretan finkatu ziren eta eguneroko bizitza egiten zuten taldeek habitata zuten etxean

Zeramika bat aurkitzen duzuenean. Zer ikasketa mota egiten dituzue eta zer informazio mota erakusten dute azterlan horiek?

Zeramika arkeologikoetan egiten ditugun ikerketetan arkeologia, geologia edo kimika konbinatu behar izaten dugu. Duela 7.000 urte dokumentatutako ontzi zeramiko bat berreskuratu ondoren, ore buztintsuko biomolekulak ateratzen dizkiogu, ontzi horietan prestatu zenetik geratzen dena, alegia. Eta kimika organikoko tekniken bidez aztertzen ditugu. Hau da, zeramika arkeologikoan kontserbatzen diren lipidoak edo molekula organikoak aztertzen ditugu. Horrela, badakigu zer prestatzen zuten ontzi horietan.

Datu horiek ezagutzeko, kimika organikoko analisiak, gasen kromatografia, masen espektometria eta analisi isotopikoak egiten ditugu.



Zein izan dira ikerketa eta analisi horien guztien emaitzak?

Lortutako emaitzek agerian uzten dute duela 7.000 urteko komunitate horiek esnekiak kontsumitzen zituztela. Baina harridura handia da genetikoki Neolitoko giza talde horiek laktosarekiko intoleranteak zirelako. Hala ere, nekazari-talde horiei lotuta agertzen diren zeramiketan esnekiak behin eta berriz agertzen dira. Baina gizakiaren hezurretan agertzen den mutazio genetikoa, gaur egun arte laktasa toleratzea eragin ziona, geroago gertatu zen; zehazki, 2000 urte geroago gertatu zen.

Orduan, galdera da: zergatik elikagai mota batekiko intolerantea den talde batek behin eta berriz kontsumitzen du?

Bai horixe. Galdera hori denok egiten dugu. Ez dakigu zergatik kontsumitu zuten baliabide hori.Baina badakigu baliabide hori gehiago hartzen zela Europako iparraldean hegoaldean baino. Agian badu zerikusirik eguzki faltarekin eta, beraz, D bitaminaren beharrarekin. Esnea D bitaminaren baliabide handia da, edo, agian, beste faktore batzuekin lotuta dago, hala nola elikagai ezarekin, nahiz eta, egia esan, ziur asko horien guztien konbinazio baten ondorio den.

Nola hartzen zuten?

Seguru asko esne hori kontsumitzeko prozesatu zuten, intolerantea den pertsona batentzako kontsumo zuzen batek izugarri txarra izan behar duelako. Agian gaztanbera, gurina, gazta moduan hartzituko zuten. Orain, zer hartzidura maila egiten zuten jakiten saiatu gara.

Baina argi dago elikagai berri bat zutela, oso koipetsua eta oso elikagarria. Elikadura-estresa duzun une honetan, horrelako elikagaiak izatea oso onuragarria da.

Oso pozgarria izan behar da emaitza horiek ateratzea...

Historiaurrean aditua den batentzat pozgarriena zure ikerketek gaur egungo gizartean eragina izatea da.

Historiaurreko batek beti du zalantza: egiten dudanak balio al du? Izan ere, batzuetan zalantzan jartzen duzu agian ez duela zentzurik aztarnategi batean aurkitzen duzunaren pasadizotik haratago. Edo, behintzat, ez du eskuarki gainditzen ez duen inplikazio zientifikorik. Baina kasu honetan zuzeneko aplikazioa du gaur egungo gizartean. Gaur egun, jende asko intolerantea da, eta horri esker, intoleranteak ziren komunitate horiek denboraren poderioz elikagai mota bat onartzeko bide bat bilatu ahal izango dugu.