Jakin-min bihurria

- Zer gertatzen da? -galdetu nion. Haren aurpegiak harridura eta nahasmena islatzen zituen.

- Zerbait dago hor! -oihu egin zuen, aurrez aurre seinalatuz, bere behatz motzek uzten zioten zehaztasun apurraz.

Haren begiradari jarraitzen saiatu nintzen, baina haren arreta zerk erakarri zuen ikusi baino lehen, soinu ezagun bat antzeman nuen. Loreen atzean, hormari itsatsita, suge bat mugitzen zen astiro-astiro. Hamar bat zentimetro baino ez zen mugitu, eta bi harriren artean egokitu zen, eguzkitan.

- Oh, suge bat da-esan nion irribarrez-. Berdin dio zenbat suge ikusi ditudan, beti egiten dit irribarre suge batekin topo egiteak. Matildak adi-adi begiratzen zidan. Gero sugeari begiratu zion berriro, baina haren keinua aldatu egin zen, eta, harriduraz beterik jarraitzen bazuen ere, jakin-min bizia erakusten zuen orain.

- Ikus dezakegu? -galdetu zuen, zutik jarri eta eskutik tiraka. -inoiz ez dut suge bat ikusi.

- Sugegorria dela uste dut.

- Zer da sugegorri bat? -esan zuen eskutik tiraka.

- Suge pozoitsu mota bat -axolagabe erantzun nion.

Berehala, Matildak nire eskutik tira egiteari utzi zion, eta berriro begiratu zidan. Barre egin nuen jaikitzen ari nintzela, eta baietz esan nion, ikus genezakeela, baina kontuz ibili behar genuen ez ikaratzeko. Zirrarak, hain garbiak, haren aurpegian nola gertatzen ziren ikustea dibertigarria egiten zitzaidan beti: ziurgabetasunetik harridurara igaro zen, gero jakin-min egonezinera, gero ikarara, eta orain, ni barrez ikustean, berriro txundituta zegoen. Dena minutu batean.

Sugearengana hurbildu ginen. Sugegorri kantauriarra zela ematen zuen, eta gure elkarrizketatik kanpo zegoen, eguzkitan berotzen, zirkinik egin gabe. Metro batera makurtu nintzen eta Matilda nire ondoan makurtu zen. Orain ondo ikusten zuen, eta bere begiek lilura islatzen zuten.

Sugeak behin baino gehiagotan atera zuen mihia.

‒Zergatik ez da mugitzen? Zergatik ateratzen du mihia? -galdetu zuen Matildak, gero eta asaldatuago.

Sugeek ia mundu guztia liluratzen dute; gutxi batzuk, frikienak, gustatzen zaielako, baina gehienak, haien beldur direlako. Eta beldurra ematen duenak morbosoki erakartzen gaitu. Berez, instintiboki erakartzen gaitu.

Matildak jakin-mina zuen berriro. Haurren berezko neurrigabeko jakin-min hori, beste kezka batzuetatik eta helduok hertsatzen gaituen arrasto kulturalaren zati handi batetik libre dagoena. Ia edozein helduri, hain hurbil suge bat edukitzeak, jakin-mina baino beldur handiagoa sortuko lioke, nahiz eta, Matildak bezala, inoiz halakorik ikusi ez. Normala al da beldur izatea? Pentsa dezagun, suge bat izan beharrean gineta bat balitz, seguru asko edonoren erreakzioa bat etorriko litzatekeela Matildarenarekin, eta jakin-mina piztuko liokeela.

Zergatik ematen digute sugeek beldurra?

Galdera inozoa dirudi. Beldurra ematen digute arriskutsuak direlako, pentsatuko duzue. Hala dira? Ezagutzen duzu suge baten hozkadaz hil den norbait? Egia esan, sugeek gure portaerari buruzko hainbat gairi egin behar diete aurre. Galdera horiek psikologoek eta biologoek gure portaeraren zein zati den sortzetikoa eta zein den kulturala dioten eztabaida sutsura garamatzate. Sugeen beldurra sortzetikoa edo ikasia da? Izan ere, ia edozein fenomeno natural bezala, erantzuna ez da zuria edo beltza, kontrakoa baizik. Erantzuna baiezkoa da.

Vanessa LoBue, Judy DeLoache (1) psikologoek eta Lynne Isbell (2) antropologoak gizakiok sugeen beldur ez garela jakin zuten, baina bai berezkoa dugula sugeei erreparatzeko eta azkar antzemateko gaitasuna. Gainera, hori azaltzen zuen mekanismoa aurkitu zuten: sugeen irudiei beste estimulu batzuenei baino azkarrago erantzuten espezializatutako neuronak (3). Neurona horiek zuzenean ikus-informazioa prozesatzen duen garunaren zatian daude, garun-azalak esku hartu gabe. Sugeen beldurra, hain zuzen ere, informazio hori garun-azalak prozesatzen duenean agertzen da (gure garunaren zati arrazionala), eta esperientzia negatiboekin edo ikasitako aurreiritziekin lotzen da. Hau da, erabat prest gaude, baina beldurra ikasi egiten dugu. Sena eta kultura, elkarrekin.

Matildak ez zuen inolako aurreiritzirik, ezta sugeekiko esperientziarik ere. Pozoia zer zen banekien, eta aipatu nuenean, zalantza egin zuen. Baina nire barre-algarak eta jarrera lasaiak informazio garrantzitsuagoa zuten berarentzat, pozoiaz gogoratzen zuena baino. Hori nahikoa izan zen bere jakin-mina berriro nagusitzeko.

Sortzetiko aurretiko jarrera horrek badu egokitze-azalpen bat: gure espezieko arbasoek benetan arriskutsuak ziren sugeekin partekatzen zuten habitata, eta azkar antzemateak istripuak saihesten zituen. Hori da oraindik beste primate espezie batzuen kasua, eta horiek ere azkar erreakzionatzen dute haien aurrean (2), baina oraindik gurea al da? Erabat sortzetikoa ez den eta ikasi behar den beldurra izateak adierazten du beldurra ez dela naturala. Eta gure eskualdean sugeek ez dute pentsatzen dugun mehatxua irudikatzen.

Matilda ez da bere beldurrak kudeatzen ikasi behar duen bakarra. Barre egiten dut hura ikustean, hain adi dagoen sugegorriari begira, bere burutxo handi-handi horrek zapaburuaren antza ematen diote Matildari.

Barre egiten dut anfibio espezie batzuen zapaburuek ere nola ikasten (4) eta ez-ikasten (5) dutelako zein harrapariren beldur izan behar duten. Hala egiten dute hainbat putzu mota erabiltzen dituzten espezieek, non harrapari-espezieak asko alda daitezkeen. Harrapari potentzial guztiei erreakzionatzea denbora galtzea litzateke, eta ezin dute jateko aukera galdu, ahalik eta gehien hazten saiatu behar dira zapaburuen etapa amaitu eta igel bihurtu aurretik.

Matildak ezin du behatzeko aukera alferrik galdu eta laztan dezakeen galdetu dit. Hori egitean, kulunkatu egiten da, eta sugeak mihia ateratzen du berriro, bizkor astinduz gora eta behera, gure asmoen berri eman liezaiokeen partikula usaintsu oro harrapatzen saiatuz.

- Ez, noski ezin duzula ukitu. Beldurtu eta haginka egingo lizuke bere burua defendatzeko. Eta pozoitsua da, esan dizut.

- Eta zergatik ateratzen du mingaina? Berriro ekin zion, baina orain xuxurlaka, sugea ez izutzeko.

- Usaintzeko erabiltzen dute mihia. Sudurraz gain, zuk bezala, airea dastatuz ere usaindu dezakete.

- Shhhh! Ez oihurik egin, izutuko duzu eta - errieta egin zidan, oraindik xuxurlaka. Barrez hasi nintzen, eta azaldu nion, nahiz eta usain bikoitza izan, sugeek ez dutela belarririk eta nahiko gaizki entzuten dutela.

- Baina usaindu bagaitu, zergatik ez da mugitzen?

- Uste duelako mugitzen bada, ikusiko dugula.

- Baina hor dago.

- Iritsi ginenerako loreen artean zegoen, eta mugitu zen arte ez zenuen ikusi. Ikusten duzu sigi-saga itxurako marra ilun hori? Izan ere, marrazki horren ondorioz, horrelako eremuetan bilduta dagoenean, zailagoa da ikustea (6).

Matilda isilik geratu zen pixka batean, sugegorriari begira.

-Iritsi ginenerako geldirik zegoen.

-Egia esan, ez du asko mugitu behar. Baina badira beste suge mota batzuk ere, ibilaldi luzeak egiten dituztenak.

-Eta horiek ez dute sigi-sagarik?

-Ez, horiek ez dute sigi-sagarik. Izan ere, sugegorriak bereizteko modu bat sigi-saga da.

Matildak dena galdetzen zuen, dena harrigarria iruditzen zitzaiolako. Batzuetan esaten da haur guztiak potentziazko zientzialariak direla. Eta egia da zientzialaria ez dela asko dakien norbait, batzuek uste duten bezala, baizik eta galdera egokiak modu egokian planteatzen dakiena. Baina, jakina, horrekin ez da nahikoa. Galdera horiek metodo estandarizatu, faltsu eta erreproduzigarrien bidez erantzuten saiatu behar da. Hala ere, azken hori edonork ikas dezake, interesik badago. Baliteke zientzian erabakigarriena, ezberdintasuna markatzen duena, galderak planteatzeko gaitasun hori izatea dela. Zalantzarik gabe, jakin-minak paper garrantzitsua du horretan, eta hori da nagusi haurrengan. Agian zientziak sortu eta eusten duena gure espeziearen ezaugarri neoteniko bat da. Badakizue, neotenia banako helduengan haur-ezaugarriak atxikitzea dela. Gure ezaugarri fisiko askok horrela eboluzionatu dutela onartzen da (7) eta gure helduaroan jakin-mina mantentzea ezaugarri neotenikoa ere izan liteke, fisikoa ez izan arren.

Bitxia da herritarren zientzia deitzen diogula herritarren parte-hartzearen datu-bilketan, baina, hala ere, herritarren zientziako proiektu gutxik sustatzen dute galderak egiteko gaitasuna. Matilda aseezinak planteatuko lituzkeen galderetako asko hari hauetan korapilatuta erantzuten saiatu gara, #sugebizi kanpainaren barruan, eta hemen irakur ditzakezue, jakin-mina pizten bazaizue. Proiektu horretan herritarren parte-hartzea, dibulgazioa eta ingurumen-hezkuntza bateratzen saiatu gara.

Sugeek ez dute beste animalia mediatiko eta herrikoiek duten ospea, nazka edo beldurra sortzen jarraitzen baitute. Hala ere, alderantziz gertatzen da: norbaitek espezie iraindu horiek errespetatzea edo gozatzea lortzen bada, automatikoki gainerako espezieetara zabalduko da. Horregatik uste dugu sugeekin, oraindik jende asko (baita naturazale asko ere) legez kanpoko defentsa batengatik hiltzen duten animaliekin egindako ingurumen-hezkuntzak balio erantsia duela.

Ezagutzen dena gehiago baloratzen dela dioen maximari jarraituz, sugeen bizitza intimoa erakusten saiatu gara, bai eta haiek eta beste espezie batzuk diren bezalakoak zergatik diren azaltzen duten fenomeno ebolutibo eta ekologikoak ere. Baina, era berean, Matildari ematen zaion jakin-min bera sortzen saiatu gara.

- Sugegorri guztiek dute sigi-saga? -galdetu zuen bat-batean Matildak.

- Ez, denak ez. Zenbait gizabanakok bi marra dauzkate

- Zergatik?

- Ez dakigu.

Matildak begiak zabaldu zituen, eta irribarre egin zuen.

Bibliografia:

(1) DeLoache & LoBue, 2009. The narrow fellow in the grass: Human infants associate snakes and fear. Developmental Science 12(1): 201-207. https://www.researchgate.net/profile/Vanessa-Lobue/publication/23718175_The_narrow_fellow_in_the_grass_Human_infants_associate_snakes_and_fear/links/5aa599130f7e9badd9ab5aa9/The-narrow-fellow-in-the-grass-Human-infants-associate-snakes-and-fear.pdf

(2) Isbell, 2006. Snakes as agents of evolutionary change in primate brains. Journal of Human Evolution 51: 1-35. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.877.560&rep=rep1&type=pdf

(3) Van Lee et al., 2013. Pulvinar neurons reveal neurobiological evidence of

past selection for rapid detection of snakes. Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) 110 (47): 19000-19005. https://www.pnas.org/doi/pdf/10.1073/pnas.1312648110

(4) Crane & Ferrari, 2013. Social Learning of Predation Risk: A Review and Prospectus. En: Social learning theory. Phylogenetic considerations across animal, plant, and microbial taxa. Kevin B. Clark (Ed.). Nova Science Publishers, Inc. New York. https://www.researchgate.net/profile/Marzena_Ciszak/publication/286539902_Plant_root_networks_and_swarm_rules/links/570c944608ae2eb94223c73f/Plant-root-networks-and-swarm-rules.pdf#page=65

(5) Gonzalo et al., 2009. Learning, memorizing and apparent forgetting of chemical cues from new predators by Iberian green frog tadpoles. Animal Cognition 12:745-750. http://faculty.bennington.edu/~sherman/neuro/Learning,%20memorizing%20and%20apparent%20forgetting%20of%20chemical%20cues%20from%20new%20predators%20by%20Iberian%20green%20frog%20tadpoles.pdf

(6) Valkonen et al., 2020. Protective coloration of European Vipers throughout the predation sequence. Animal Behaviour 164: 99-104. https://cutt.ly/EFtiKcb

(7) https://es.wikipedia.org/wiki/Neotenia_en_humanos