Irulegiko eskua, baskoieraz idatzitako lekukotasun zaharrena
Arkeologia / Arkeologia indusketa
Astelehena, 2022eko azaroaren 14a — CEST
— Testua: Aranzadi
Irakurketa: 4 minutu
- Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologia talde batek Irulegi mendian, Aranguren bailaran (Nafarroa), dagoen Burdin Aroko herrixka bat induskatzen ari da 2017tik.
- Ikerketa horiek Aranguren Ibarreko Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren laguntzari esker egin dira.
- Aurkezpenean parte hartu dute: Maria Chivite, Nafarroako Gobernuko Lehendakariak, Manolo Romero, Aranguren Ibarreko Alkateak eta Mattin Aiestaran, indusketaren Zuzendariak.
- Ikertzaileen artean, Javier Velaza Bartzelonako Unibertsitateko Latindar Filologiako katedraduna, Joaquín Gorrochategui Euskal Herriko Unibertsitateko Hizkuntzalaritza Indoeuroparreko katedraduna eta Berta Balduz Nafarroako Gobernuko zaharberritzailea izan dira.
“Sorioneku” (zorionekoa), deszifratu ahal izan diren bost hitzetatik lehena da, Irulegiren eskua bezala ezagutzen dena. Esku baten brontzezko irudikapena da, etxe bateko sarrerako atean zintzilikatzeko diseinatua, seguruenik etxea babesten duen objektu erritual gisa.
Bere antzinatasuna, K. a. I. mendearen lehen herenean kokatzen da. Izan ere, dokumenturik zaharrena da, baita luzeena ere, euskaraz idatzia. Beste aurkikuntzekin batera, eskualde honetako antzinako biztanleek idazkera erabili zutela baieztatzen du, baskoiak zirela uste delarik. Hauek, horretarako, signario iberiarraren aldaera bat erabiltzen zuten, "signario baskonikoa" bezala ezagutzen zena.
Aranguren Ibarreko Udalak sustatzen du proiektua eta Nafarroako Gobernuaren dirulaguntza du. Aranzadi Zientzia Elkarteak egiten ditu arkeologia lanak.
Maria Chivite Nafarroako presidentea izan da gaur goizean Gongora Jauregian egindako aurkezpen-ekitaldiaren buru. Rebeca Esnaola Kultura eta Kirol sailburua, Manolo Romero Aranguren Ibarreko alkatea eta Jokin Otamendi Aranzadi Zientzia Elkarteko presidentea izan ditu lagun.
Aurkezpenean, aurkikuntzaren berri eman dute Mattin Aiestaran Irulegiko indusketaren zuzendariak eta Berta Balduz Nafarroako Gobernuko zaharberritzaileak. Hizkuntzaren garrantzia Joaquín Gorrochategui paleolinguistikan aditua eta Euskal Herriko Unibertsitateko Hizkuntzalaritza Indoeuroparreko katedradunak eta Javier Velaza epigrafian aditua eta Bartzelonako Unibertsitateko Latindar Filologiako katedradunak aztertu dute.
2021eko ekainean aurkitua
Irulegiko eskua 2021eko ekainaren 18an aurkitu zuten, aztarnategian induskatutako etxebizitzen sarreraren ondoan. Baina inskripzioa ez da aurkitu 2022ko urtarrilaren 18ra arte, orduan hasi baitziren pieza garbitzeko eta zaharberritzeko lanak.
Ordutik, arkeologo, geologo, zaharberritzaile, kimikari, epigrafista eta hizkuntzalarien diziplina anitzeko talde batek ikertzen du.
Piezaren xehetasunak
Pieza brontzezko xafla bat da. Xafla leuna da, baina azazkalen forma du behatz batzuetan. Neurriak 143,1 mm-ko altuera, 1,09 mm-ko lodiera eta 127,9 mm-ko zabalera dira. Eskumuturretik hurbil dagoen muturraren erdian zulaketa bat du eta aurkitu zen tokiak, morfologiak eta dekorazioak, baita inskripzioak ere, egiaztatzen dute erritu-objektu bat zela, etxebizitzaren sarrerako atean esekita zegoena, etxea babes zezan.
Duela 2.000 urte baino gehiagoko inskripzioa
Inskripzioak bost hitz (40 zeinu) ditu, lau lerrotan banatuta. Testua idazteko erabilitako sistema grafikoa sistema iberiarratik moldatutako beste sistema bat da: Sistema baskonikoa hain zuzen ere.
Lehen hitzaren – sorioneku- eta zonioneko euskal hitzaren (zorionekoa, zorte onekoa) arteko antza nabarmentzen da. Gainerako inskripzioak ezin izan dira orain arte deszifratu.
Ondorioz, Irulegiren aurkikuntzak berrikuntza esanguratsuak dakartza arkeologia- eta hizkuntza-munduan. Alde batetik, sistema grafiko espezifiko bat dagoela baieztatzen duelako, hau da signario baskonikoa. Gainera, I. mendearen hasieran aurkitu den eremu geografikoan baskoiera erabiltzen dela egiaztatzen duelako, hau da, duela 2.000 urte baino gehiago.
Ikertzaileen arabera, inskripzioak orain arte baskoieraz ezagutzen zen testu zahar eta zabalena adierazten du. Inguru honetan egindako txanponen testigantzekin eta beste epigrafe batzuekin batera -Andandoko mosaikoa, Arangurengo brontzea eta Oliteko harriaren gaineko inskripzio bat-, antzinako baskoiek idazkera nola erabiltzen zuten erakusten du.
Lekukotasunak berezitasun bat dakar euskarriaren tipologiari eta morfologiari dagokionez eta erabilitako idazkera teknikari dagokionez ere bai.
Testuinguru arkeologikoa
Irulegi mendiaren tontorrean dagoen herrixkako aztarnategi arkeologikoan aurkitu dute eskua hau, izen bereko gazteluaren oinarrian. Brontze Aro erdi berantiarretik (K. a. XV. eta XI. mendeen artean) bizi den kokalekua . Eta K.a I. mendeko lehen herena arte, erromatar tropek su hartu ondoren abandonatu zutena.
K. a. I. mendearen hasieran abandonatu zuten. Sertoriar Gerretako testuinguruan, erromatar tropek eraso ondoren (K. a. 83-73), Quinto Sertorio eta Lucio Cornelio Sila erromatarren arteko gatazka zibila gertatzen ari zen Erroman, eta bertako biztanleek parte hartu beharko zuten.
Garrantzi bereziko aztarnategia
Irulegiko eskua aurkitu den aztarnategi arkeologikoa antzinako herrixkaren kanpoaldeko eremuan dago. Eremu irekia da, 370 m2-ko azalera du, eta 70 m2 inguruko bi etxebizitza eta bide nagusiaren zati bat agertu dira, 4 metroko zabalerakoak.
Indusketak garrantzi berezia du, garai hartako irudi izoztua eskaintzen baitu. Izan ere, herrixka erre egin zuten eta hormak etxebizitzen gainera erori ziren, lurperatuz, baina baita babestuz ere, barruan zegoena. Horri esker, zeramika eta eguneroko objektuak kontserbazio-egoera onean aurkitu ahal izan dira.
Kultura Zuzendaritza Nagusiak-Vianako Printzea Erakundeak Irulegiko Multzoa (Araguren Ibarra, Nafarroa) Interes Kulturaleko Ondasun izendatzeko espedienteari hasiera emateko izapideak egin ditu, Gune Arkeologiko kategoriarekin.
