Irulegi

Burdin Aroko herrixka honetan brontzezko pieza bat aurkitu da, 2.100 urte dituena eta esku formakoa. Haren atzealdean testu bat dago, "sistema grafiko baskoia" deritzon sistema grafiko paleohispanikoan idatzia.

Babeslea:

Gobierno de Navarra Ministerio de Cultura y Deporte Ayuntamiento de Aranguren
Abian

Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaile-taldeak Irulegi mendiaren (Aranguren Ibarra, Nafarroa) iragana ikertzen dihardu 2007az geroztik. Lehenengo lanak mendiaren gailurreko gazteluan egin ziren, 2007 eta 2017 urteen artean. 2018az geroztik, Mattin Aiestaran arkeologoak zuzendutako talde batek Burdin Aroko herrixkaren ikerketa arkeologikoa egiten du, gazteluaren azpiko muinoan.

Ikerketa horiek Euskal Herriko Unibertsitatean egiten ari den doktorego-tesi baten parte dira, UPV/EHU PIF 2019ren laguntzarekin eta GIZAPRE ikerketa-taldean parte hartuz (IT-1435-22).

Ikerketa esku-hartze horiek guztiak Aranguren Ibarreko Udalak sustatzen ditu eta Nafarroako Gobernuaren laguntza jasotzen dute 2018tik.

2020-2022 aldian, 370 m2-ko azalera induskatu da eremu irekian Iruegin, eta bertan bi etxebizitza eta bide nagusiaren zati bat agertu dira. Herrixkaren azken fasea da, Burdina Aroaren garaian, K. a. I. mendearen lehen laurdenean. C. Fase honek, Irulegin, garai hartako irudi izoztua eskaintzen du, Sertoriar Gerren testuinguruan, herrixka erre eta, ondoren, abandonatu egin baitzuten. Interpretazio hori C14ko datazioen bidez lortutako datuen irakurketa bateratuan eta berreskuratutako kultura material ugarian oinarritzen da.

Testuinguru horretan, Irulegiren eskutik egindako ikerketak diziplina anitzeko talde baten beharra izan du: arkeologoak, geologoak, zaharberritzaileak, kimikariak, epigrafistak eta hizkuntzalariak.

Pieza 2021eko ekainaren 18an induskatu zen, eta gainerako piezekin batera urte bereko uztailaren 13an entregatu zen. Indusketa bideoan grabatu zen, eta kokaleku topografikoan erregistratu zen, gainerako material arkeologikoak bezala.

Bere inskripzioa ez zen 2022ko urtarrilaren 18ra arte aurkitu, orduan Carmen Usuak, Nafarroako Gobernuak kontratatutako zaharberritzaileak, hizki batzuk aurkitu baitzituen piezan, eta gero esku gisa interpretatu zen.

Pieza hori brontzezko xafla bat da, eta haren patinak % 53,19ko eztainua, % 40,87ko kobrea eta % 2,16ko beruna ditu. Hori ohikoa da antzinako aleazioetan. Objektua ebakita dago, eskuineko esku eskematiko baina tamaina naturaleko baten forma irudikatzeko. Xafla leuna da ahurraren aldean, baina bizkarraldean azazkalen forma du, baina ez dira kontserbatu, bere hauskortasunagatik, atzamar anularrei, bihotzari eta erakusleari dagozkienak.

Eskumuturretik gertu dagoen muturraren erdian 6,51 mm-ko diametroko zulaketa bat du, pieza euskarri bigun batean iltzatzean gertatu zena, seguru asko egurrezkoa, zulatzean urradura-aztarnarik ez egoteak esan nahi baitu ez zela zintzilik egon, iltzatuta baizik. Gaur egun, 143,1 mm-ko altuera, 1,09 mm-ko lodiera eta 127,9 mm-ko zabalera du, eta 35,9 gramoko pisua.

Autopsiak Nafarroako Gobernuaren gordailu arkeologikoan egindako bi bileratan egin ziren. Lehenengoa Javier Velazarekin egin zen 2022ko martxoaren 7an, eta bigarrena Joaquín Gorrochateguirekin batera egin zen apirilaren 2an, ikerketa-talde gehiena bertan zegoela. Testua behar bezala irakurtzea adostu ondoren, Javier Velazak eta Joaquín Gorrochateguik testua aztertu zuten.

Horrela jakin ahal izan da Irulegiko aztarnategian (Aranguren Ibarra, Nafarroa) aurkitutako esku formako brontzezko xafla baten gainean signario paleohispanikoan grabatutako inskripzioa aparteko dokumentua dela.

Irulegiko eskua epigrafe erritual eta apotropaiko gisa interpretatzen da, honako hauetan oinarrituta: bizitegi-eraikin baten atarian egindako aurkikuntzaren testuingurua, morfologia eta dekorazioa, signario paleohispaniko baten aldaera berezi baten erabilera, testuaren hasieran sorioneku terminoaren agerpena eta erabilitako hizkuntza. Aurkikuntzak berrikuntza esanguratsuak dakartza eta sistema grafiko espezifiko bat dagoela berresten du, Iberico signarioaren aldaera batetik eratorria, "signario vasconico" deitu behar zaiona. Gainera, I. mendearen hasierako kronologia batean aurkitu den eremu geografikoan euskara erabiltzen dela egiaztatzen du.

Proiektu hau babestu nahi dut

Zure laguntzak gure gizartea eta ingurune naturala aurrera egiten duten proiektuetan lanean jarraitzeko aukera ematen digu.


Hemen ezagutzera eman den epigrafeak orain arte euskaraz ezagutzen zen testu zahar zabalena adierazten du. Lurralde horretan egindako txanponen testigantzekin eta eztabaidatutako beste epigrafe batzuekin batera (Andeloko mosaikoa, Arangurengo brontzea eta Oliteko harriaren gaineko inskripzio bat), antzinako baskoiek idazkera nola erabiltzen zuten erakusten du, orain arte ezagutzen dugunaren arabera, nahiko apala izan den baina, hala ere, egiaztatuta geratu den alfabetatze-gertakari batean.

Lekukotza berezia da euskarriaren tipologiari eta morfologiari dagokionez ere – hatzekin beherantz iltzatutako esku bat, zeinarentzat hurbilen dauden paraleloak Ebroko kultura-mundu iberiarretik baitatoz –, bai eta erabilitako teknika inskribatzaileari dagokionez ere – testuaren esgrafia bidezko ordinatio baten ondoren egindako punteatua –.

Aurkikuntza berriak euskararen hizkuntza-ezagutzan eta hizkuntza iberiarrarekin izan ditzakeen harremanetan izango dituen ondorioek etorkizunean egingo diren azterketa sakonak eskatzen dituzte, zalantzarik gabe.