Artikulu tematikoa
Eguzkiaren familia
Eguzkia, gure izarra. Gure existentzia osoaren erdigunea da, baina ez zen bera bakarrik sortu. Gure eguzkia beste izar gehiago zituen kumulu batean jaio zen. Bere bikiak izan daitezkeen izarrak. Gure eguzkiaren adin eta konposizio bereko izarrak. Baina ez dakigu non dauden.
Gure eguzkiaren bigarren familiaren bila gabiltza, bere ahizpen bila.
Gizateria gure unibertsoaren handitasunaz jabetu zenetik, beti uste izan du zerua apenas aldatu dela, izarrak betikoak zirela. Baina gaur badakigu hau ez dela horrela.
Izarrek bizi-ziklo bat dute: jaio, bizi eta hil egiten dira. Izar-eboluzioa deitzen diogun bizi-zikloa, hau da, izar batek bere existentzian zehar jasaten dituen aldaketen sekuentzia. Bizi-ziklo hau izarraren beraren masaren arabera aldatzen da, baina fase horien iraupena hain da luzea, gure planetako edozein espezieren bizi-aldiekin alderatuta, non zenbakiek abailtzen gaituzten.
Baina, nola jaiotzen da izar bat?
Izarrak hodei molekularren grabitazio-kolapsoaren ondorioz jaiotzen dira, eta grabitazio-ezegonkortasun baten ondorioz, klumpak edo "grumoak" sortuz uzkurtzen hasten dira. "Grumo" horiek, duten grabitatearengatik, inguruko materiak erakartzen hasten dira. Egitura horiei masa gehitzen zaien heinean, protoizar bat sortzen da. Eguzkiaren antzeko masa duen izar batean, prozesu honek 100.000 urte inguru iraun dezake. Milioi bat urte geroago, izarrak bere hurrengo etapetarako behar duen masa guztia lortu du. Izarraren masaren arabera, prozesu hauek azkarragoak izango dira izar oso masiboetan, masa txikiagoko izarretan baino. Izarra 10 milioi graduko tenperaturara iritsi arte konprimituko da, orduan izarra jaioko da, hidrogenoaren fusioa hasi eta horrekin sekuentzia nagusia (edo bere bizitza) hasiko du izarrak.
Izarrek beren bizitzaren % 90 inguru pasatzen dute sekuentzia nagusian. Izarrak, bere nukleoan, hidrogenoa fusionatzen du helioa eratuz. Fusio-prozesu horiek igorritako energiari esker, izarra hedatu egiten da eta ez da kolapsatzen, oreka hidrostatikoa deitzen diogunari.
Izar baten bizitza
Etapa honetan erlazioa dago masaren, tenperaturaren, distiraren eta izarren tamainaren artean. Izar masiboenak handiak, distiratsuak eta beroak dira, eta kolore urdinxka dute. Kontrako muturrean, masa gutxiagorekin, txikiagoak, distiratsuagoak eta hotzagoak. Hauek gorri kolorekoak dira. Tarteko puntu batean gure eguzkia bezalako izarrak leudeke, hori-laranja kolorekoak.
Oso izar masiboa. Kolore urdinxka. Wikipedia.
Izar gorri masiboa. Wikipedia.
Izar ez hain masiboa, tartekoa. Kolore hori-laranja.
Nola hiltzen da izar bat?
Izar bakoitzak bere sekuentzia nagusian igarotzen duen denbora ere bere masaren araberakoa izango da. Masa txikiagoko izarrek baino askoz lehenago agortuko dute fase hau. Masa gutxiagoko izarretan, hidrogenoa agortu ondoren, oreka hidrostatikoa hausten da, izarra grabitatearen indarrarekin uzkurtzen hasten da, horrela bere tenperatura eta dentsitatea nukleoan handitzen dira, eta karbonoa fusionatzen hasten da. Prozesu konbektiboen ondorioz, izarraren kanpoko geruzak zabaldu eta hoztu egiten dira, eta, beraz, izarra handitu egiten da tamainaz eta erraldoi gorria bihurtzen da. Azkenik, izarra hain handia izango da, non azkenean nukleoaren grabitatetik ihes egingo duten eta izarrarteko ingurunea bere elementuekin aberastuko duten, nebulosa planetario bat sortuz. Izarraren karbonoak nano zuri bat osatzen du, poliki-poliki hozten joango dena.
Izar oso masiboen kasuan, hidrogenoaren fusioa amaitzen denean supererraldoi gorri bihurtzen dira. Eta masa gutxiagoko izarrek ez bezala, izar hauek elementu astunagoak fusionatzera irits daitezke, azkena burdina delarik. Puntu horretara iritsita, erreakzio termonuklearrak izarraren nukleoan gelditzen dira, eta bere pisuaren azpian kolapsatzen dira, oso modu bortitzean, kanpoko geruzak eztanda kolosal batean errebotatuz, hain muturreko baldintza fisikoetan, non taula periodikoko elementu guztiak sortzen diren, supernoba bezala ezagutzen dena.
Eguzkia: gure izarra
Badakigu, beraz, izarrak, eguzkia barne, ez direla betierekoak; izarrak jaio eta hil egiten direla. Gure izarraren kasuan, duela 4600 milioi urte inguru jaio zen eta gutxi gorabehera 5.000 milioi urte geratzen zaizkio, hau da, adin ertaineko izarra dela esan dezakegu. Eguzkiaren bizi-denbora honetan, Eguzki Sistema eboluzionatzen joan da, baita Lur planetako bizitza ere. Horrela, gure planetan bizi izan duten espezie ezberdinek ez dute beti zerua berdin behatu, izar zaharrak hiltzen ari ziren, beste berri batzuk jaiotzen ziren bitartean.
Adibidez, Orion konstelazio ezaguna ikusten badugu, neguko zeruetan ezagutzen errazena dena, zeruko gune batera begira gaude, non oso izar gazteak ikus ditzakegun, 12 milioi urtetik beherako izarrak. Horrela esanda denbora luzea ematen du, baina gogora dezagun gure eguzkia duela 5.000 milioi urte jaio zela. Horrek esan nahi du dinosauroek gure planeta populatzen zutenean, Orion ez zela existitzen, haien ordez nebulosa handi bat zegoela, eta handik 53 milioi urte geroago, gaur egun "ehiztari handia" dena jaio zela.
Baina zer gertatzen da eguzkiarekin?
Ba al zenekien…?
Astronomoek eguzkiaren izar bikiak bilatzen dituztela
Eguzkiarekin bat datozen konposizio kimikoen bila eta izarretako DNA bila dabiltzate.
Eguzkia ere nebulosa batetik jaio zen, eta uste dugu Eguzkiarekin batera beste izar batzuek ere egin zutela, zeinekin kumulu ireki bat osatu zuen, bere ahizpatzat hartuko genituzkeen izarrak.
Ezagutzen ditugu izar horiek? Oraindik ez dakigu zer prozesuk eragin zuen eguzkiaren kumulu nagusia desegitea, eta galaxiaren zein zatitan sortu zen ere ez dakigu. Gure izarra sortu zenetik, disko galaktikoak 20 errotazio osatu ditu, eta, beraz, Eguzkiak eta berarekin sortu ziren gainerako izarrek denbora asko izan dute sakabanatzeko.
Gaur egun badakigu M67 kumulu irekian, Cancer-eko konstelazioan, eguzkiaren antzeko adina, osaera eta masa duten 15 izar daudela. Halaber, badakigu HD101364, Eguzki Sistematik 214 argi-urtera Draco konstelazioan, eguzkiaren izar bikitzat hartzen den bat dagoela, baina ez da bakarra. HD186302rekin ere gertatzen da, 184 argi-urtera Indioilarraren konstelazioan edo hurbilen dagoen bikitzat hartzen den HD162826 110 argi-urtera Herkulesen konstelazioan.
Litekeena da milaka anai-arreba ezkutuago egotea Esne Bide osoan; kontua da, non?
