Fermin Leizaola, artzaien zaindaria

Astelehena, 2025eko ekainaren 16a — CEST

— Testua: Aranzadi

Irakurketa: 4 minutu

2025eko ekainaren 16an hil da Fermin Leizaola, Aranzadiko bazkidea, gure Elkarte Zientifikoan 67 urtez etengabe egon dena, ez bakarrik Espeleologia edo Etnografia sailetan. Gaur egun zaila da Euskal Herriko kulturaren, geografiaren eta ingurune naturalaren errealitate guztien ezagutza hain entziklopedikoa duten pertsonak aurkitzea.

Bere ausentziak erreferentziarik gabe uzten gaitu bere jakintzan beti puntualki gure galderei emandako erantzuna aurkitzen genuen ikertzaile guztiei, eta gure ezjakintasunaren aurrean ezagutza mugagabeak erakusten zizkigun. Baina, batez ere, egoten jakiteak, egunean sortzen ziren arazo guztien aurrean zuen heziketak eta dotoretasunak erakusten zuten gizatasuna eta elkarlanerako gogoa. Hutsune handi batek zeharkatzen ditu Aranzadiko korridore, bulego eta ekitaldiak. Ezagutu genuen eta haren adiskidetasuna partekatu genuen guztiok atsekabe handia dugu haren heriotzagatik, eta bizirik mantenduko dugu haren oroitzapena eta presentzia.

Fermin Leizaola Donostian jaio zen 1943an, eta bere bizitzaren zati handi bat diktadura frankistan bizi zen arren, Aranzadi Zientzia Elkartean aurkitu zuen bere bidea ikerketaren bidez Euskal Herriaren garapena eta ezagutza zientifikoa bultzatzeko. Donostiako Jesuiten ikastetxean ikasi zuen. Bertan, kimika, fisikan eta naturan nabarmendu zen eta "Asociación técnica de urdidores de Gipuzkoa" delakoaren lehen laborategian parte hartu zuen. 15 urte zituenetik ekin zion zientziari, eta, besteak beste, José Miguel Barandiaranen, Jesús Elosegiren eta Manuel Laborderen gidaritzapean, Aranzadiko Historiaurreko Departamentuko jardueretan sartu zen. 1960an, jarduera espeleologikoetan murgildu zen, eta barrunbeak arakatu eta ikertu zituen Aralar, Aizkorri, Urbasa edo Larrako geografia karstiko osoan. San Martin leizean, espeleologiako talde batekin batera, munduko errekorra lortu zuten, 1.550 metrora. Bere jakin-min amaigabetik, barrunbeen barruan jasotako intsektuak ere nabarmendu behar dira, eta horien artean espezie berri bat aurkitu zen, Aranzadiella Leizaolai izenekoa.

Baina funtsezkoa izan zen Euskal Herriko herri-kultura etengabe dokumentatu eta ikertu izana. Etnografia Saileko zuzendaria izan zen 44 urtez, 1980an Luis Pedro Peña Santiagoren ondorengoa izan zenetik 2024ra arte. Bere azterketa-esparru nagusietako bat artzaintzaren mundua izan zen, eta ehunka saroi, txabola eta ibilbide transhumante zeharkatu zituen. Ez zegoen ezagutzen ez zuen artzainik, ez elkarrizketarik egin zuenik. 1975ean Jose Migel Barandiaran saria jaso zuen "Euskalerriko artzaiak" lanarengatik. Ataungo bere maisuarengandik "bizi ez dena nekez interpretatzen da" leloa errepikatzen zigun, eta horregatik astero bere ikerketa etnografikoak marrazkiaren, argazkiaren, ahozko inkestaren, lexikoaren eta toponimiaren bidez gauzatzen zituen.

Fermin Leizaola gaztea bere esperimentu ugarietako bat egiten. - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizaola Jose Miguel Barandiaranekin. - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizola eta Eduardo Chillida Haizearen Orrazia eskulturaren muntaian. - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizaola Aranzadiko Etnografia Saileko bulegoan. Sail honen zuzendaria izan zen 44 urteetan.

Zaharkinak erakusketa - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizola Ondare Saria jaso zuen Gipuzkoako Foru Aldundiaren eskutik 2009an. - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizaola Aranzadiko lagunentzat antolatutako irteera batean, Urbasan. - Argazkia: **Fondo Fermin Leizaola.**

Fermin Leizola kaiku baten erabilera azaltzen, Donostiako Katalunia plazan. Urban Zientzia.

Fermin Leizaola Bidebietako Etnografia laborategian praktikak egiten ari diren ikasleekin.

"Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa EAEL - Atlas Etnolinguistico del País Vasco" izan zen beste ikerketa-eremu bat, eta aitzindaria izan zen. 1974 eta 1990 artean zuzendu zuen. Lan hau dokumentu historiko bakar eta errepikaezina bihurtu da, informatzaile guztiak hil baitira eta euskara batu aurreko hizkera-belaunaldi batekoak baitziren. 1980tik 1996ra arte, euskal kulturari buruzko irakaskuntza eman zuen Gipuzkoako Elizbarrutiko Irakasle Eskolan, eta gaur egun arte berarekin lankidetzan jarraitu duten ikasleak prestatu zituen. 45 urtez etengabe bultzatu zituen etnografien jardunaldiak.

Zaharkinak (1989-2004) izan zen beste proiektu berritzaileetako bat, eta ondare higigarri tradizionalari buruzko 17 erakusketa egin ziren urtero hainbat udalerritan. Proiektu honek ikerketa, dokumentazioa eta ondarearen dibulgazioa batzen zituen eta gure kultura materialeko 20.000 objektu inguru dokumentatu zituen. Hori guztia objektu horien jabeen eta erkidegoen inplikazioarekin. Kutxak, argizaiolak, nekazaritzako lanabesak, sukaldeko tresnak eta abar baserri eta etxe partikularretan biltzen ziren, garbitu eta dokumentatu ondoren, herriko frontoi eta espazio publikoetan erakusteko. Horrela, lehen funtzionala besterik ez zen ondaremateriala ahalduntzen zen, gaur egun erabilera praktikorik ez duena. Dibulgazio-arlo honetan, gogoratu behar da 1967an Donostiako euskal jaien esparruan bizitako lehen artisautza erakusketa bultzatu zuela.

1980az geroztik, Gipuzkoako Foru Aldundiko kultura departamentuari aholku eman zion, Gipuzkoako bilduma etnografikoaren funtsak sortzen, bilatzen, dokumentatzen eta babesten parte hartuz. Era berean, Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura Departamentuarekin batera belaunaldi berriak etnografian eta kultura tradizionalean trebatzeko sortu zituzten gazteentzako bi urteko prestakuntza-bekak. Horietatik sortu ziren ikertzaile berriak, sailaren gaztetzea, Bidebietako etnografia laborategiaren sorrera eta Aranzadi etnografia bilduma, bertako zuzendaria zena eta dagoeneko bost monografia argitaratu dituena.

2009an Ondare saria eman zion Gipuzkoako Foru Aldundiak eta urrezko domina Aranzadik. 2017an Manuel Lekuona Saria eman zion Eusko Ikaskuntzak.